Co łączy Kosmiczny Teleskop Jamesa Webba z naszym Muzeum? To pierwiastek chemiczny beryl! Zastosowano go przy budowie zwierciadeł teleskopu i, jak się okazuje, stał się też „przyczyną” powstania naszej kolekcji lamp rentgenowskich. Ale po kolei…
Beryl to pierwiastek rzadko spotykany w przyrodzie, metal o liczbie atomowej (Z=4) wyjątkowo lekki (gęstość 1,86 g/cm3), ale bardzo sztywny, o wysokiej temperaturze topnienia (1287oC). Pierwiastek ten odegrał istotną rolę w badaniu promieniotwórczości, m.in. przyczynił się do odkrycia neutronu w 1932 r. (stanowi bowiem cenne źródło neutronów w reakcji z cząstkami alfa). Wykorzystywany jest w przemyśle jądrowym do spowalniania neutronów, w przemyśle lotniczym oraz w pojazdach kosmicznych.
Beryl zastosowano przy budowie zwierciadeł w Kosmicznym Teleskopie Jamesa Webba (James Webb – legendarny administrator NASA, odpowiedzialny za początki realizacji księżycowego programu Apollo). Powodem takiego wykorzystania jest mała gęstość tego metalu i dobre parametry termiczne oraz mechaniczne. Wspominany teleskop to niezwykle interesujące urządzenie, którego budowę rozpoczęto w 1996 r. Wystartował on w kosmos 25 grudnia 2021 r., a już 22 stycznia 2022 r. dotarł na swoją docelową orbitę odległą od Ziemi o 1,5 mln km. To urządzenie jest najdroższym i najbardziej skomplikowanym teleskopem kosmicznym, jaki wybudowano w historii. Składa się z 18 sześciokątnych luster, wykonanych właśnie z berylu i dodatkowo pokrytych złotem. Średnica tego zwierciadła rozłożona dopiero na orbicie wynosi aż 6,5 m.
Jaki ma związek z naszym Muzeum? To właśnie ten pierwiastek stał się niejako przyczyną powstania kolekcji lamp rentgenowskich.
– Prowadząc zajęcia z inżynierii materiałowej – wspomina dr inż. Grzegorz Jezierski – miałem zwyczaj przynosić studentom jakiś gadżet. Było to np. szkło metaliczne, sztuczne diamenty w narzędziach do obróbki metali, fragment podłogi z samolotu Boeing (typu plaster miodu), włókna szklane i węglowe, laminaty stosowane w lotnictwie, metale cięte wodą, czy zgrzewane wybuchowo, wszelkiego rodzaju tworzywa sztuczne, jak też metale (np. uran). Potrzebowałem metalicznego berylu, który posiada także wyjątkową cechę jaką jest zdolność do przenikania promieni X (ze względu na małą liczbę Z i małą gęstość właściwą). Pod tym względem jest on bardziej przepuszczalny niż np. szkło. Dlatego też znalazł zastosowanie przy budowie m.in. okienek w lampach rentgenowskich.
Jako że zawodowo zajmowałem się wykorzystywaniem promieniowania X w przemyśle, zwróciłem się z prośbą do inż. Sławomira Jóźwiaka (właściciela firmy NDT System), aby pomógł mi pozyskać ten metal. Wkrótce przesłał mi trzy różne lampy rentgenowskie z informacją, abym sam wyjął sobie z nich beryl. Ponieważ miałem już w dyspozycji jedną lampę rentgenowską po uszkodzonym (zalanym w powodzi w 1997 r.) aparacie rentgenowskim w Elektrowni Opole, zobaczyłem w tym momencie jak różne mogą być konstrukcje lamp rentgenowskich. I wtedy zaiskrzyła mi myśl, żeby zacząć zbierać lampy rentgenowskie. W 2005 r. zacząłem tworzenie kolekcji w garażu mojego domu w Czarnowąsach, a na dalszych losach kolekcji – kontynuuje dr inż. G. Jezierski – zaważyła kolejna powódź, jaka w 2010 r. nawiedziła Czarnowąsy i zalała garaż z eksponatami.
Spotkałem się wówczas z ogromną życzliwością zarówno od osób prywatnych (ofiarodawców) jak i instytucji, w tym Politechniki Opolskiej. Ponieważ udało się uratować tę kolekcję, w ramach podziękowania za pomoc zorganizowałem spotkanie pt. „Wieczór z Röntgenem” (8 listopada 2010 r. – w rocznicę odkrycia promieni X przez niemieckiego uczonego W. Röntgena). W wieczorze tym uczestniczyło kilkadziesiąt osób z całej niemal Polski, ale także konsul Niemiec w Opolu Petr Eck oraz władze Politechniki Opolskiej. To właśnie tego wieczoru ówczesny rektor Politechniki Opolskiej prof. Jerzy Skubis zapowiedział otwarcie prawdziwego muzeum lamp rentgenowskich.
Słowa dotrzymał i dokładnie za rok, również 8 listopada, miało miejsce otwarcie Muzeum Politechniki Opolskiej i Lamp Rentgenowskich.
Zapraszamy do jego zwiedzania! Więcej informacji na https://muzeum.po.opole.pl/index.php/pl/.